F. de Tollenaere
De Etymologie van een Oude Rechtsterm Verlagen
1
In elk nummer der KFV-Mededelingen2 vindt men een rubriek ``Ons oud Vlaams'', waarin C. Moeyaert, voorzitter van de Raad van Bestuur van het KFV, Vlaamse taalrelicten publiceert die hij op zijn tochten in de Westhoek uit de mond van Frans-Vlamingen opvangt.
In het nummer van maart 1992, 19de jaargang, nummer 4, blz. 28, vindt men o.m. verlagen gehoord op 29 november 1991 te Soks, in de buurt van Bissezele, uit de mond van boer R. Degrand. Die had met boer Vandaele een stuk land verlaagd, d.w.z. geruild; ze hadden elkaar een stuk land in bruikleen gegeven. Verlagen, een oude rechtsterm, schijnt thans in West-Vlaanderen verdwenen te zijn. Voor Moeyaert is het immers ``oud Vlaams'' en ik vind het woord niet terug in het Oostends Woordenboek (1972) van Roland Desnerck, noch in Het Kortrijkse Dialekt (1985) van Dr. Frans Debrabandere. Maar honderd jaar geleden was dat blijkbaar anders.
Het onvolprezen Westvlaamsch Idioticon (1873) van L.L. de Bo kent verlagen uit de levende taal; dat blijkt uit zinnen als ``Ik had een stuk land liggen in de erve van mijnen gebuur, en mijn gebuur had ook zulk een stuk liggen in mijne erve: wij hebben die stukken verlaagd''. De Bo geeft als definitie ``een stuk land verwisselen voor een ander wegens het vruchtgebruik, hetzij wegens den eigendom''. En Guido Gezelle heeft opgetekend `` Verlagen, verwisselen, sprekende van land, Verz. Gezelle (vóór 1899)''3 . Wat in West-Vlaanderen tijdens de laatste eeuw verloren ging, bewaren Vlamingen soms in dat stukje van ons taalgebied dat in de 17de eeuw door de Zonnekoning werd ingepikt; het wordt oud Vlaams.
De Bo schrijft dat verlagen ``gevormd (is) van lage''. Bij zijn artikel Laag, lage heeft hij als derde betekenis ``Zie verlaging''. Maar verlaging komt slechts voor als afleiding onder Verlagen. Verlaging en lage betekenen `ruil'. Met die betekenis vindt men in het Westvlaamsch Idioticon p. 1273a het woord lage `ruil' uit de Cost.v.Veurne: ``Van laeghe ende wissel van erfve ieghens erfve''. De verklaring van De Bo uit 1873 verdient m.i. de voorkeur boven die uit het WNT, XX, I, zesde afl. (1983) onder Verlagen (II) `ruilen, verruilen'. Volgens de auteur van dit artikel kan verlagen een afleiding zijn van Laag (III). Onder dit artikel ( WNT VIII, I, 831-832) zijn de betekenissen: 1. `het liggen, de ligging', en vandaar: `gesteldheid, toestand', 2. `ligplaats' en 3. (veroud.), `verblijf, verblijfplaats' te vinden.
Het is duidelijk dat geen van deze betekenissen die van `ruilen, verruilen' verklaart. `Gesteldheid, toestand' zou denkbaar zijn, maar het WNT heeft hiervan slechts één voorbeeld, en wel uit Hooft, Ged. 1, 322 ``de laegh der dingen'', door P. Leendertz Wz. verklaard als ``gelegenheid, toestand'', maar dat helpt ons niet verder. De stukken land die geruild worden veranderen niet van ligging, van ligplaats of verblijfplaats. Lage `ruil' en niet lage `ligging' is duidelijk de grondslag van verlagen `ruilen'. De verwijzing naar Laag (III) in het WNT helpt ons niet. Beter was geweest een verwijzing naar Lage, eerste art. in het MNW, t.w. naar bet. 8) `ruil', vaak voorkomend in de verbinding lage ende wederlage. Volgens Verdam is de bet. `ruil' ``misschien te verklaren ... als iets dat gelegd wordt en iets dat er tegenover wordt gelegd'' (beter is m.i. `het leggen van iets en het daar tegenover leggen van iets anders' F. de T.). ``Daaruit kan zich het begrip hebben ontwikkeld van iets dat tegenover iets anders wordt geplaatst om te zien of de waarde gelijkstaat, en vervolgens dat van ruiling, ruil''. Van die betekenis `ruil' heeft Verdam o.m. vroege Ieperse voorbeelden. Het eerste luidt ``(Ils) ont fait une laghe, ke on apele cange'', Cart.S.Mart.1, 234 (1284).
Ook K. Stallaert4 , Glossarium 2 ( I-Poer) (1891-1892), p. 133a i.v. Lage, 2de art. is leerzaam met voorbeelden uit de Costumen van Ieper, Poperinge, Veurne, Cassel en Sint-Winoksbergen. Meer voorbeelden van lage, bovendien alle gedateerd, zijn te vinden in het Stallaertmateriaal onder de hoede van dr. Frans Debrabandere te Brugge, die zo vriendelijk is geweest me die mede te delen. Te lokaliseren zijn ze alle in de hierboven genoemde steden, met uitzondering van Belle5 .
Afgezien van een voorbeeld van verlagen uit de Verz. Gezelle (vóór 1899) en de afleiding verlaging uit de Cost.v.Gent 1, 90 (1563), berust het artikel Verlagen (II) van het WNT geheel op het ongedateerde materiaal van De Bo, waaraan beide geciteerde oude plaatsen, een uit Belle en een uit Poperinge, zijn ontleend. De Bo had ook nog plaatsen, eveneens ongedateerd, uit de Costumen van Veurne en uit die van Broekburg.
Bijzonder leerzaam is wel het artikel Verlagen in het derde deel van het Glossarium van Stallaert, bewerkt door Debrabandere, dat in 1977 verscheen. Dat deel heeft citaten met dateringen tussen 1585 (Veurne) en 1632 (Belle), alle uit het uiterste westen van het oude graafschap Vlaanderen. We leren er ook uit, dat de bewijsplaatsen uit Belle en Poperinge, in het WNT ``16de e.'' gedateerd, in werkelijkheid uit het jaar 1632, resp. 1620 stammen.
De afleiding van Laag (III) `ligging,
ligplaats' voor verlagen `ruilen' is niet de enige hypothese
die in het WNT wordt vermeld. Een tweede is die van
``het slechts voor het Mnl. geattesteerde lagen met
de bet. `ruilen, verruilen, verwisselen' (Vgl. Mnl.W.
4, 63)''. Dit is een hypothese die op het eerste gezicht zeer
goed mogelijk lijkt. Verlagen als deverbatieve afleiding
zou dan te vergelijken zijn met verhuren of verkopen,
waarbij het prefix ver- (V) ``een verwijdering door
een koop-, ruil- of gerechtelijke overeenkomst'' (zie WNT
XIX, afl. 1 (1959), kolom 10 onder 2) aanduidt. Het vervelende
bij deze op zichzelf aantrekkelijke veronderstelling is, dat
het werkwoord lagen `ruilen' niet erg frekwent schijnt
te zijn geweest. Voor de betekenis van dit in ``het Mnl. geattesteerde''
lagen verwijst het WNT weliswaar naar het MNW
4, 63, maar daar is onder de bet. 3 `ruilen' geen voorbeeld
van het ww. lagen te vinden, evenmin als onder Lage,
1ste artikel, onder bet. 8 (in kolom 57) waar Verdam bij Lagen
naar verwees. Een artikel lagen `ruilen' heeft het
MNW eigenlijk niet; Verdam heeft (in kolom 63 onder 3)
daarvoor naar Stallaert 2, 133 verwezen. Daar vindt men Lagen,
2de art. `ruilen, wisselen': begincitaat Niemene mach laghen
lant omme lant, het ne si vore omme vore,
Hosdey, Stat.du
Hoop d'Hazebrouck blz. 94 a.4. endcitaat Maar is dit lagen,
een hapax naar het lijkt, nu wel echt Middelnederlands? Mogelijk,
maar zolang we het citaat niet kunnen dateren, weten we het
niet zeker. Maar hoe komen we erachter? In de ``Lijst der ...
bronnen'' van Stallaerts Glossarium 1 (1890) heb ik
Hosdey niet kunnen vinden, evenmin als in de bibliografie van
het derde deel (1977) bewerkt door Debrabandere6 . Hoe dan ook, één enkel geval
van lagen `ruilen' is geen sterke steun voor de veronderstelling
als zou het frekwente verlagen van het zeldzame lagen
ww. zijn afgeleid.
Alles pleit integendeel ervoor om verlagen `ruilen' te interpreteren als een afleiding van het frekwente, reeds Vroegmiddelnederlandse znw. lage `ruil', en wel als een denominatief, een causatief transitivum met Ver-(V), met de betekenis `in de toestand brengen die het grondwoord noemt'; zie WNT XIX, afl. 1 (1959), kolom 15, onder 27)7 .
setlengthunitlength1cm beginpicture(0,1) put(5,0.5)line(1,0)4.3 endpicture
Een bijdrage over verlagen, opgetekend uit de mond van een boer uit Soks bij Bissezele in Frans-Vlaanderen, valt niet uit de toon, dunkt me, in een liber amicorum voor Jan van Bakel. In zijn Vlaamse soldatenbrieven uit de Napoleontische tijd (1977) heeft hij ons immers laten meeleven met het wel en wee van de Vlaamse conscrits uit het ``Département de la Lys'', het latere West-Vlaanderen, die tegen hun wil betrokken werden bij de veroveringsoorlogen van Frankrijk. Door een gelukkige, blijkbaar opzettelijke ``vergissing'' heeft Van Bakel de brieven 7 (1805) en 8 (1806) opgenomen, afkomstig van Carolus Martijn uit Hondschote in het ``Département du Nord'' of Frans-Vlaanderen. Die brieven zijn bijzonder de moeite waard: Carolus zijn Vlaams is hetzelfde als dat van zijn Westvlaamse makkers,zijn Frans is niet beter dan het hunne en ook hij vraagt naar de ``niewemaeren die jn vlaender zijn''.
Vraagt Van Bakels kostelijk boek met Westvlaamse soldatenbrieven niet om een complement: Vlaamse soldatenbrieven uit de Napoleontische tijd uit Frans-Vlaanderen?
Noten
1. Met dank aan drs. H. de Tollenaere voor belangstelling en PC-hulp.
Terug
2. Orgaan van het Komitee voor Frans-Vlaanderen, Redaktie Luc Verbeke, Platanendreef 46, 8790 Waregem (België).
Terug
3. Een synoniem van verlagen is vermangelen `ruilen'; in twee citaten bij De Bo, beide uit Frans-Vlaanderen trouwens, een uit de Cost.v.Belle, een tweede uit de Cost.v.Brouc-burch, vindt men ``vermanghelt of verlaeght'', resp. ``vermanghelt ofte verlaget''.
Terug
4. Merkwaardig dat Stallaert noch Verdam voldoende het nut van het dateren der citaten schijnen te hebben ingezien, en dat niettegenstaande het voorbeeld van het woordenboek van Oxford. Voor Verdam kan het excuus gelden dat hij aanvankelijk vrijwel uitsluitend met literaire teksten te maken had.
Terug
5. Leenen ...ende de ghone vercreghen by lage ofte remploy, sullen sorteren nature vande weder-laghe (1632).
Terug
6. Naar Dr. F. Debrabandere mij meedeelt, blijft Hosdey hem onbekend.
Terug