Jaarboek van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie Leiden 1999

Terug naar Bibliografie

Namen voor Vaars en Vaarskalf
Met een inleiding over Lexicografie en Taalgeografie

Met dit opstel beoog ik een kleine aanvulling te geven bij mijn eerdere onderzoekingen omtrent diernamen. Lezers van mijn vroegere taalgeografische studies zullen weten dat dat werk wezenlijk gericht is op cultuurhistorisch te interpreteren verschijnselen. Al in 1962 mocht ik voor het Thijmgenootschap een voordracht houden onder de titel De taalkundige als historicus¹ en mijn opvattingen zijn wat deze doelstelling betreft eigenlijk niet veranderd. In hoeverre dit opstel ons verder brengt moge beneden blijken. Voor de beoordeling van mijn bijdrage is enige bezinning gewenst op de relaties tussen lexicografie en taalgeografie, enerzijds ondernemingen zoals plaatsvinden - of misschien: vonden - binnen het INL, anderzijds werkzaamheden van een type als zojuist gesuggereerd.

Lexicografie en Taalgeografie

De periode waarover we spreken wordt behalve door de ondernemingen van de grote woordenboeken ook gekenmerkt door de, ietwat latere, opkomst en bloei van de dialectologie. We denken daarbij niet in de eerste plaats aan de grammaticale beschrijving van regionaal beperkte taaleigens binnen het Nederlandse taallandschap. Grammaticale analyse, ook in de periode dat het overwegend om klankleer ging - die theoretisch overwegend gepresenteerd werd in termen van de vergelijkende historische taalwetenschap met haar zogenaamd klankwettige verhoudingen, bv. van de beschreven taalvariant ten opzichte van het westgermaans - moest uiteraard gericht zijn op uitbreiding van kennis van het verschijnsel taal. Zo bezien kan de keuze van een of andere concrete taal nooit specifiek zijn en is dialectologie niet onderscheiden van welke andere taalkunde dan ook. Wel specifiek was die dialectologie door haar beschrijving van de woordenschat van lokale taaleigens en, meer in het bijzonder, door de bestudering van de ruimtelijke verbreidingen van de woorden en de historische verklaring en interpretering daarvan: de taalgeografie. Wanneer we G.G. Kloeke noemen, de eerste en eminente taalgeograaf ten onzent, moeten we vaststellen dat de geografische methode zich richtte op klankverschijnselen en zodoende nog dicht naderde tot de vanouds bekende vergelijkende germaanse taalwetenschap. De grootste successen behaalde de methode echter door toepassingen op lexicaal taalmateriaal. Geen beter voorbeeld is daarvoor te noemen dan het uitgebreide en klassieke werk van Th.Frings, dat ons zulke schitterende beelden van de culturele ontwikkelingen in het jonge Europa heeft geleverd. Kortheidshalve spreek ik niet over Nederlandse voorbeelden van zulk werk. Zo raken we het punt waar lexicografie en taalgeografie elkaar raken.

Als we spreken over Nederlandse dialecten rijst de vraag naar het eigenlijke object van beschrijving in de beide boven genoemde grote woordenboeken. We spraken over een Nederlands taallandschap. Bestaat dat taallandschap dan niet typisch uit de Nederlandse dialecten in hun gezamenlijkheid? Is het WNT aldus niet het grote woordenboek der Nederlandse dialecten, eerder dan een woordenboek van het algemeen beschaafd Nederlands? De vraag is misplaatst. Omdat ons begrip algemeen (beschaafd) Nederlands voor het concept van het WNT geen rol speelde, kon een daarmee opponerende opvatting van het dialect er evenmin in functioneren. Op zeer ruime schaal worden woorden en uitdrukkingen met expliciete termen toegedacht aan Nederlandse dialecten zonder dat daarbij ooit het oogmerk voorzit de vermelding te doen opvatten als liggende buiten het eigenlijke domein van het woordenboek.² Volgens recentere opvattingen zou De Zaansche Volkstaal van Boekenoogen beschouwd worden als een dialectwoordenboek, maar voor het WNT is het niet minder dan één van de belangrijke bronnen. Ook uitgesproken als dialectwoordenboek opgevatte werken als het Woordenboek van de Brabantse Dialecten (WBD), die dus wel uitgaan van een onderscheid tussen ABN en dialect, worden binnen het WNT behandeld als bevattende Nederlandse woorden van niet andere aard dan die van Boekenoogen en evenzeer als deze behorende tot het te beschrijven domein.

Taalgeografie en de wat oudere filologische lexicografie beschrijven beide hetzelfde materiaal: de woorden der taal binnen het Nederlandse taallandschap. En toegevoegd moet worden: zij doen dat beide vanuit eenzelfde grondgedachte. Te weten deze: de Nederlandse woordenschat weerspiegelt, documenteert en behelst de Nederlandse cultuurgeschiedenis, eenvoudig omdat er niets kan zijn in het gedachteleven en dus in de cultuur tenzij wat gestalte heeft gekregen in de taal; en anderzijds: omdat er niets is in de taal dat niet kenmerkend is voor wereldinterpretatie, gedachteleven en cultuur. Het zijn grote woorden, maar toch gaat het daarom. Taal is niet een algebraïsch te beschrijven tekensysteem maar het voertuig van de menselijke beschaving. Het verschil tussen beide disciplines kan nu helder naar voren komen. De taalgeografie speurt in de geografische patronen van - om ons daartoe te beperken - de verbreidingen van woorden naar sporen van cultuurhistorische ontwikkelingen. De lexicografie is eerder descriptief van karakter: zij documenteert. De gelegenheid is er niet voor, nog minder de ruimte en de tijd, om stil te staan bij de eisen die in dat verband gesteld moeten worden aan de belichting van de etymologische achtergronden. Hoewel de etymologie taalkundige methodes in zich opneemt en assimileert, is zij in mijn opvatting eveneens een cultuurhistorisch gemotiveerde discipline en geenszins een linguïstische, formeel fonologische of taalhistorische subdiscipline (de laatste term begrepen binnen de theorie van de Junggrammatiker). Het zijn zulke opvattingen, interpretaties en doelstellingen die men zal moeten veronderstellen als ruimte waarbinnen mijn onderzoekingen naar diernamen, ook die naar de benamingen van vaars en vaarskalf, hebben plaatsgehad.

Vaars en Vaarskalf
Een paragraaf uit de geschiedenis van de huisdieren

Het grootste raadsel dat zich voordoet voor wie studie maakt van diernamen, althans van die welke vanouds gebruikt worden voor de agrarische huisdieren in Nederland, is hun polyfunctionaliteit: namen zijn vaak van toepassing zowel - bij voorbeeld - op runderen als op varkens. De eerste keer dat het onderzoek mij met dat feit confronteerde was bij de bovengenoemde taalgeografische verkenning van een vijftal diernamen: mutte, muk, koes, kuus en kies. Bij de analyse van de lokwoorden voor huisdieren in Nederland deed het probleem zich opnieuw voor. Daarbij rees het vermoeden dat de verklaring gezocht zou moeten worden in een archaïsche situatie toen het huisdier overwegend nog kuddedier was. Hoe mooi zou het zijn als een studie van de benamingen voor het vrouwelijke kalf verheldering zou kunnen brengen. Het was deze mogelijkheid die de onderhavige hernieuwde verkenning heeft geïnspireerd.

Het materiaal voor de studie is afkomstig uit vragenlijst DC9 (1940) van de Dialectencommissie der KNAW, vraag 17b. Ik heb gebruik mogen maken van de documentering op microfiches.⁵ De woordenboeken van de Brabantse (WBD) en Limburgse (WLD) dialecten hebben naast hun eigen gegevens ook dit materiaal gebruikt. Voor hun gebieden heb ik daarom de collecties van de NCDN van de KUN te Nijmegen benut en de Amsterdamse microfiches niet opnieuw geraadpleegd. Wel werd door deze werkwijze het beschouwde gebied tot een eindweegs België in uitgebreid.

Bij de analysering van de taalgeografie van de benamingen van het vrouwelijk kalf rees de behoefte ook de benamingen voor het jonge vrouwelijke rund in de beschouwingen te betrekken. We zullen beneden zien wat daarvan precies de reden was. Zo hebben we ook het materiaal van vraag 18 van dezelfde vragenlijst bestudeerd. De vraag informeerde naar de benamingen van het vrouwelijk rund tussen het krijgen van het eerste en het tweede kalf. Naast een kaart Vaarskalf wordt dus ook een kaart Vaars getekend en geanalyseerd. Het materiaal van deze laatste is afkomstig niet alleen van vraag 18 van de genoemde vragenlijst maar ook uit het lemma 'jonge koe' van het WBD. In dat lemma wordt merkwaardigerwijs van het materiaal van lijst DC9 geen gebruik gemaakt. Een poging om het gebied van het WLD op overeenkomstige wijze recht te doen moest mislukken, toen bleek dat daarvoor een overeenkomstig lemma ontbreekt. Ik doel hierbij op de tekst in voorbereiding, want de aflevering over het vee is nog niet gepubliceerd. Voor het Limburgse maak ik dus slechts gebruik van het materiaal van DC9 vraag 18. Het gevolg is dat Belgisch Limburg op de kaart Vaars leeg bleef.

De kaarten⁶

De kaart Vaars, getekend aan de hand van de antwoorden van DC9-18, geeft daaruit o.a. de woorden die we kennen uit de samenstellingen van de kaart Vaarskalf. Ze horen alle tot de groep waarvoor we de betekenis 'vaars' menen te moeten postuleren: jong vrouwelijk rund in het algemeen. De keuze die we maakten berustte vooreerst op onze alreeds genoemde hypothese over de betekenis van de samenstellingen op de kaart Vaarskalf. Eerste leden van die samenstellingen, indien verschijnend bij vraag 18, moeten dus op die kaart verschijnen. Maar ook andere woorden horen erop thuis. Dat geldt voor het Friese rier - en voor dit woord alleen - omdat het geografisch een leemte vult na intekening van die eerste leden. Het verschijnt heel precies binnen het gebied waar het vaarskalf koekalf heet. Heeroma (l.c. 48) sprak al over het raadsel van dit type in het Friese taalgebied. Aan andere woorden uit het materiaal van DC9 vraag 18 is op de kaart Vaars geen behoefte. Hij is immers keurig gevuld. Toch kan dat geen afdoende grond zijn, want het is denkbaar dat er ergens meer dan één woord voor vaars in gebruik zou zijn. We lopen de woordtypen in dat materiaal na om onze keuze nader te argumenteren.

In de eerste plaats vallen de samenstellingen met -vaars af: entervaars, kalfvaars, klamvaars, melkvaars, pinkvaars, twintervaars (C107) en wisselvaars. Deze samenstellingen kunnen niet de betekenis 'vaars' hebben. Hieruit volgt uiteraard dat ook de eerste leden van deze woorden, voorkomend in het materiaal van vraag 18, niet thuishoren op de kaart Vaars. Het betreft inter en pink. Naast het geplaatste rier komen interrier, twinterrier en kalfsrier niet meer in aanmerking. Ook koe nemen we niet op. Verder worden ook samenstellingen met alle tot nu toe afgewezen woorden afgewezen, bij voorbeeld kalvepink (F40b). Dan blijven over: hokkeling (9 zeer verspreide opgaven), kalfschot (I46), schot, wisselschot en wisselaar. Een serieuze overweging verdient alleen schot. Het WNT (CD-rom) zegt erover: Waarschijnlijk verkort uit Schotvaars⁷ of een dergelijke samenstelling. 1) Jonge koe, die eenmaal gekalfd en daarna een jaar overgeloopen heeft. (...) 2) Koe van twee of drie jaar die nog niet gekalfd heeft... Er zijn ongeveer 230 opgaven op lijst DC9-18. Een proefkaart liet een verspreidingsgebied zien, omvattende Zuid-Holland, Utrecht, Gelderland, Zeeland, Noord-Brabant en Noord-Limburg met enkele sporadische voorkomens in het noorden. Het lijkt geen relictgebied, noch ook ontstaan door een van de vanouds bekende expansies. Het vermoeden rijst dat het vanuit de bovencultuur is neergelaten. Een inzender uit Venlo (L271) zegt dat het een nieuw woord is. We laten het woord vallen voor de kaart Vaars in de veronderstelling dat de betekenis iets te maken heeft met onvruchtbaarheid of niet-drachtigheid. Het WBD verschaft geen duidelijkheid, want het volgt al te slaafs de meestal chaotische omschrijvingen van vraagpersonen, in het bijzonder waar het de aanduidingen betreft voor het rund in verschillende leeftijdsfasen en functies.

Binnen het verband van het voorafgaande, in het bijzonder onze hypothese over de betekenis 'jonge koe' van de simplicia van de kaart Vaarskalf, moeten de samenstellingen op die kaart beoordeeld worden als jonge verschijnselen binnen een cultuur waar behoefte ontstond aan meer detaillering in de aanduidingen voor het vee. Globaal stellen we daarmee vast dat er in het onderzochte gebied geen eigenlijke oorspronkelijke benamingen ter aanduiding van het pas geboren vrouwelijk rund voorkomen, wel daarentegen namen voor een jong vrouwelijk dier in algemenere zin. Boekenoogen⁸ had geen ongelijk als betekenis van kui 'wijfjeskalf' te geven, maar het feit dat hij ook kuikalf met die betekenis vermeldt bevestigt onze vaststelling. Dit betekent niet dat de geografische verbreiding van het simplex voor 'vaars' precies moet overeenkomen met die van hetzelfde woord, als simplex of deel van een samenstelling, voor 'vaarskalf'. Het is mogelijk dat het woord juist in die samenstelling langer zou kunnen voortleven dan het simplex nadat eenmaal dat simplex door de opkomst van jongere aanduidingen het veld zou hebben moeten ruimen. Anders gezegd met een voorbeeld: het zou kunnen zijn dat maalkalf nog voorkomt in een streek waar maal voor 'jong vrouwelijk rund' inmiddels verdrongen is door een nieuw woord. De kaartbeelden bevestigen dit ook. De gebieden maalkalf en kuikalf op de kaart Vaarskalf zijn groter dan de overeenkomstige gebieden maal en kui op de kaart Vaars. Het laatste woord is daar zelfs geheel afwezig.

Laten we de verhouding tussen beide kaarten nauwkeuriger bezien. Het parallellisme, dat impliciet is in de tot hiertoe ontwikkelde gedachten is onvolledig. Er zijn woorden die op de kaart Vaars optreden maar ontbreken op de kaart Vaarskalf en het omgekeerde verschijnsel doet zich voor. Een voorbeeld van het eerste is het woord rier. We zullen het moeten beoordelen in samenhang met het feit dat Friesland koekalf gebruikt voor 'vaarskalf'. Het woord koekalf op zichzelf is natuurlijk weinig verrassend. Het is zelfs zo vanzelfsprekend dat Heeroma zijn kaart zo noemde. Het woord zou iedere dag opnieuw uitgevonden kunnen worden, zowel in de betekenis 'vrouwelijk rundskalf' als die van 'rundskalf', vergelijkbaar met olifantskalf, rendierkalf. We zien dan ook dat het woord, hoewel uiterst sporadisch, ook wel elders in het land optreedt (G259, G278, I74, L17 en L271). We moeten de situatie in Friesland mede beoordelen in aansluiting bij mijn analyse in Lokwoorden (pag. 60-70). Ik heb daar het Friese lokwoord tuu, dat werkelijk massief voorkomt, door palatalisering en fronting herleid op kui. Daarmee is tevens een groot kui-gebied gereconstrueerd dat op de kaart Vaarskalf pas goed zichtbaar wordt. Kui evolueerde in zijn gebruik als lokwoord tot tuu, zoals ik ter plaatse heb aangetoond. Het verdween daarbij wellicht geleidelijk uit de objectief-communicatieve sfeer, zodat het thans in Friesland praktisch niet meer wordt aangetroffen. Misschien dat het daardoor niet in aanmerking kwam om te leiden tot de samenstelling kuikalf. Maar waarom werd ook rier daarvoor niet gebruikt? Over dat woord zegt het WNT (CD-rom):

RIER, znw. onz. mv. -en. Een in friesche streken bekende ben aming voor een jonge koe, een vaars, hetzij deze reeds gekalfd heeft of nog niet. Fri. rier (verg. HETTEMA- POSTHUMUS, Sagelterl. 246: rîr, jonge koe, rier), ofri. rîr. Dit woord is moeilijk te scheiden van ofri. hrîther, rîther, rîder, reder, rund ags. hrîder (naast hryder en meng. rother, dat nog in eng. dial. voorkomt), horned cattle, ox, cow, heifer en verdere met rund (zie ald.) verwante woorden.

Terwijl we - om begrijpelijke redenen dus - *rierkalf missen op de kaart Vaarskalf, missen we kui op de kaart Vaars. Terwijl het in Friesland al uitgestorven was toen het vrouwelijk kalf een plaats kreeg in het cultuurpatroon en dus in de taal, was het tezelfdertijd nog volop in leven in Noord-Holland en Groningen. De verdwijning deed zich daar later voor. Het werd opgevolgd door een massaal vanuit het zuiden oprukkend vaars. Het vaars-territorium heeft een oud patroon, zoals weerspiegeld op de kaart Vaarskalf, maar het heeft ook een jongere uitgebreidheid, nl. zoals uitkomt op de kaart Vaars. Ik beschouw de laatste uitbreiding als volkomen onafhankelijk van de eerste. De eerste kan heel wel met Heeroma toegedacht worden aan een frankiseringsbeweging (vanuit het Rijn-Maas-gebied en Vlaanderen) van karolingische tijd (l.c. 47). De laatste zal van veel jongere datum zijn. Het was de tweede grote verandering in de culturele interpretatie van het vee na het ontstaan van de aanduidingen voor het jonge vrouwelijke rund, later ook van het pasgeboren vrouwelijk kalf. Het zal te maken hebben met opnieuw een ingrijpende vernieuwing van de veeteelt, ingrijpend omdat oude benamingen erbij verdwenen, in het bijzonder kui en andere, met name dus vaars, een grote expansie meemaakten. We zouden de geschiedenis van de veeteelt in Nederland moeten naspeuren om die ontwikkeling terug te vinden.

We moeten nog spreken over de enclaves maal en sterken op de kaart Vaars, met hun tegenhangers op de kaart Vaarskalf. Heeroma heeft beide gebieden voorgesteld als vernieuwingen in een ouder vaars-gebied (l.c. 47-48). Met stelligheid poneert hij ook een oorspronkelijk betekenisverschil tussen 'vaars' en 'maal'. Zowel bij het een als bij het ander plaats ik vraagtekens. Er zijn op Nederlands territorium tal van expansies getraceerd, uitgaande van het zuidwesten en het zuiden, maar zelden en met weinig overtuiging vanuit het oosten. Het lijkt erop dat een maal-expansie voor Heeroma het wisselgeld was voor een Westfaalse expansie van sterken. Omdat er op geen enkele wijze een culturele kracht kan worden aangetoond of zelfs maar verondersteld achter de verbreidingspatronen, geef ik de voorkeur aan de gedachte van relicten. Een relict is per definitie een patroon dat geen sporen van actuele of reconstrueerbare groei laat zien en waarvan we dus het ontstaan niet aan enige culturele beweging kunnen verbinden. Veel relicten steunen op een conservatieve regionale saamhorigheid van cultuur.

In het algemeen is nu duidelijk geworden dat de kaart Vaars een jonger resultaat in de ontwikkeling van de taal toont dan de kaart Vaarskalf. Deze laatste weerspiegelt oudere verschijnselen. Het is niet onlogisch om aan te nemen dat woorden van de kaart Vaarskalf die op de kaart Vaars buiten beeld zijn geraakt, oudere namen voor jong vrouwelijk rund waren. Ook kies kuis en kuus wil ik daartoe rekenen. Uit wat ik in Lokwoorden heb geschreven kon al blijken dat ik met de gedachten van Heeroma over zulke taalverschijnselen niet kan meegaan. Heeroma suggereerde dat de door hem aldus genoemde in vele streken optredende affectieve benaming(en) een autonoom bestaan hadden, los van de "geordende" benamingen, en gemakkelijk in de plaats (konden) treden van de eerste (l.c. 43). Ik heb aannemelijk gemaakt dat lokwoorden teruggaan op reguliere substantieven, zij het ook dat daaraan veel gevoelswaarde gaat kleven zodra ze als lok- en vleiwoorden gebruikt gaan worden. De oude inmiddels goeddeels verdwenen woorden koes, kuus en kies worden nog steeds als zodanig aangetroffen. Men zal ze moeten beschouwen als voortzettingen van reguliere benamingen en ze in de argumentatie betrekken op geen andere wijze dan welke men toepast bij andere woorden. Zoals op de kaart Vaars het woord kui ontbreekt omdat het kennelijk tot een verouderde laag behoort, zoals op de kaart Vaarskalf kui verschijnt in een vernieuwde betekenis, samengaand met het verlies van de oude betekenis 'jonge koe', zo verschijnen in het materiaal van DC9-17b kuus, kuis en kies als relicten uit een nog weer oudere fase, in mijn interpretatie mogelijk uit de tijd vóórdat kui e.a. gangbaar waren. Ik ben geneigd ze te zien als oorspronkelijk polyfunctionele namen uit de tijd van de kuddedieren.

De polyfunctionaliteit van met name kuus is uitgebreid aan de orde geweest in mijn opstel over vijf diernamen (Van Bakel, 1964). We zien een groot gebied waar het gebruikt wordt in relatie tot het rund en, in het zuiden en zuidoosten van ons land, een streek waar het betrokken wordt op het varken (zie de kaart Kuus op blz. 38). In Lokwoorden (pag. 94-95) ben ik erop teruggekomen. De plaats van het woord op de lokwoord-kaarten is duidelijk sterker dan op de kaart Vaarskalf. Mijn conclusie is dat de lokwoord-structuur van oudere datum is. De wet dat samenstellingen een woord een tijdlang voor verdwijning behoeden, moet aangevuld worden met de wet dat lokwoorden nog een graad conservatiever zijn. Ik breng de polyfunctionaliteit in verband met een situatie dat het vee nog overwegend in kudden gehouden werd, minder een huisdier was, en geroepen en gejaagd werd met algemeen toepasselijke, polyfunctionele namen. Ik waag de veronderstelling dat koes kuis en kuus de meest algemene aanduidingen en roepwoorden waren van het kuddevee, runderen en varkens niet onderscheiden. Een latere ontwikkeling in de veeteelt - en dus ook in de taal - bracht meer structuur en dus ook meer functie-onderscheid. Oude woorden isoleerden hun toepassingsmogelijkheid op één diersoort in het bijzonder. Dat ze zich wat het rund betreft op vrouwelijke dieren concentreerden zal samenhangen met de overwegende aanwezigheid in de veestapel. De indruk wordt verder gewekt dat in het zuidwesten de oude woorden meer voortleefden in de namen voor het rund, in het oosten en noordoosten eerder in die voor het varken. Dat zal men moeten interpreteren als teken dat de vernieuwing in de veeteelt zich vanuit het zuidwesten naar het noordoosten verbreidde. Ik ben geneigd daarbij verband te leggen met de uit de veeteeltgeschiedenis bekende middeleeuwse 'verrundering' waardoor het varken zijn vooraanstaande plaats in de vleesconsumptie verliest bij de ontwikkeling van de steden (Gautier⁹ 164-165). Kaart 2 Mutte en muk in mijn opstel uit 1964, waarnaar ik gemakshalve moet verwijzen, krijgt zo een frappante interpretatie die ik niet eerder binnen bereik had.

Tenslotte zijn er in het materiaal voor de kaart Vaarskalf een aantal woorden die, hoewel weinig geografische structuur vertonend, toch vanwege hun geschiedenis kort de aandacht vragen. Het paar maalmuk (8 keer op de kaart) en mukmaal (2 keer op de kaart) stelt in het verband van het voorgaande een probleem. Zouden we uitgaan van de betekenis 'kalf' voor muk - een veronderstelling die door het WBD (lemma Kalf) ruimschoots wordt ondersteund - dan moet maalmuk betekenen: een 'muk' (kalf) binnen de categorie 'maal' (jong vrouwelijk rund), en mukmaal jong vrouwelijk rund in de kalf-status. Het laatste woord heeft dus een volkomen afwijkende bouw tussen al het andere op de kaart. Ik beschouw het als een vergissing wat betreft zijn betekenis. We zullen het moeten vergelijken met het woord kalfvaars 'vaars die kalven moet', ruim vertegenwoordigd bij DC9-18. Mutte (WBD zelfde lemma) is het algemene woord voor 'kalf' in Zuid-Brabant. Vaarzemutte past dus helemaal in een gebied met vaars, 'jonge koe'. Voor de etymologie van mutte en muk verwijs ik naar mijn opstel uit 1964. Ik voeg eraan toe dat ik ze, juist vanwege de aldaar besproken polyfunctionaliteit, een zeer hoge ouderdom toedenk, vergelijkbaar met die van kuus e.d.

Een geschiedenis van kuddedier tot huisdier, het ontstaan van een groot functioneel verschil tussen varken en rund, het huisdier opgenomen in emotionele relaties met de mens, de nadere karakterisering van het vrouwelijk rund naar volwassenheid en productiviteit in de taal, de profilering van het pasgeboren dier, in het bijzonder het vrouwelijk kalf, het zijn allemaal stappen in een culturele ontwikkeling die de taalgeografie ons in staat stelt te reconstrueren

Technisch commentaar

Buiten het kaartbeeld VAARSKALF bleven de volgende vermeldingen: kalf, kalfje A2 A6 B13a B14a B22 B29b B46 B51 B56 B77 B81 B100 B113b C153 D1 D1 E39 E80a-E80 E84a F13c F29 F38 F60 F60a F66 F96 G207 I81 I87 I117-117a K61 K99 K122 L209 L329 L330 L325 Q119 Q202 L289; keu A4 A6 A9 A9 C65 E34 E72 E73a E74a E75 E87 (keutje) E91b (keuj) E99; keui C62a G33a; keussien F66; kiesken F209; kiezeman G223; knoep Q75; koe, koetje I67 C108 K330 P88; koeskalf K39; koi E3a E83; kois K42b; kuie F77; meidje K141; moedermutte P127; mukkalf L265; mup Q76 Q80; muttenmukske L211 (Hier betekent mutte vrouwelijk rund JvB); schotkalf L88; sikkie F96 sterkenkiessie G171 (Hier zien we kies in de betekenis kalf JvB); vaarzemuk Q2; veerskuissien F66 F73a (Zie bij sterkenkiessie JvB).

Verantwoording van de werkwijze bij het tekenen van de kaart VAARS werd boven al gegeven. Vraag 18 van vragenlijst DC9 bevat veel materiaal dat lexicologisch en taalgeografisch weinig interessant is. Vaak vindt men omschrijvende aanduidingen als koe van tweede kalf, eerste kalfsvaars, tweede kalfkoe e.d. Ook toelichtingen als: hokkeling (nog niet gekalfd) en skotter is een vetweider (beide E36), eerste koe (Limburg), een sterke van tweede kalf enzovoort. Het is uit mijn uiteenzetting duidelijk geworden dat zulk materiaal voor mij niet bruikbaar was. Materiaal uit het WBD, lemma 'Jonge koe' werd op dezelfde wijze uitgefilterd als gebeurde met het materiaal van de Amsterdamse vragenlijst.

Jan van Bakel

Literatuur en Noten

• 1.Dr. Jan van Bakel: De taalkundige als historicus, Voordracht voor de Letterkundige afdeling van het Thijmgenootschap, donderdag 30 augustus 1962 (Niet gepubliceerd).
• 2. Vooral de gebruiker van de CDROM-versie van het WNT kan zoiets gemakkelijk en snel nagaan, bv. met zoekwoorden als dialect
• 3. K. Heeroma, Taalatlas van Oost-Nederland en aangrenzende gebieden. Toelichting bij kaart - 10 Assen 1957.
• 4.Jan van Bakel, Taalgeografische beschouwingen over een vijftal diernamen, in: J. Goossens en Jan van Bakel, Taalgeografie en Semantiek, BMDC XVIII, Amsterdam 1964. Jan van Bakel, Lokwoorden voor huisdieren in Nederland, Cahiers van het P.J. Meertens-Instituut, Nr. 8, 1996.
• 5.Ik dank het P.J. Meertens-Instituut dat mij het materiaal ter beschikking stelde en zo vriendelijk was mij dat in de rust van mijn eigen studeerkamer te laten raadplegen.
• 6.De kaarten werden getekend met behulp van het programma CARTO van de auteur.
• 7. Dit woord komt éénmaal voor onder de antwoorden van DC9, vraag 18, te weten op een lijst uit Heerewaarden L88.
• 8. Dr. G.J. Boekenoogen, De Zaansche Volkstaal etc., Leiden 1897.
• 9.Achilles Gautier, De Gouden Kooi, Over het ontstaan van het huisdier, Hadewijch, Antwerpen Baarn, 1998. Vergelijk ook t.a.p. pag. 170 i.f.