Terug naar hoofdmenu
Vorige Entr'acte
Volgende Entr'acte
Archief Entr'actes
Sartre stelt dat de mens verantwoordelijk is voor alles behalve voor die verantwoordelijkheid zelf.
(Zie Ger Groot, De Uitgelezen Sartre 212-213.) Mij dunkt dat hij die verantwoordelijkheid zou moeten
definiëren. Zonder zulke definitie en zolang haar consequenties niet zijn genoemd,
bljft de verantwoordelijkheid in de ruimte hangen en een leeg begrip.
Verantwoordlijkheid dient ofwel gekarakteriseerd te worden als de inhoud van een sociale verhouding,
dat wil zeggen iets wat consequenties heeft in de verhoudingen met de evenmens, ofwel iets als een
natuurhistorische feitelijkheid, iets wat zou verklaren hoe bijvoorbeeld een oorlog,
waarvoor een mens ook verantwoordelijkheid draagt, tot stand gekomen is. Het lijkt erop
dat Sartre dit laatste moet bedoelen. Maar wat kan het belang of zelfs maar de betekenis zijn van de
verantwoordelijkheid voor een oorlog als iedereen die in gelijke mate draagt? Kun je dan niet evengoed
zeggen dat niemand die draagt? Het enige wat daarbij principieel verschil maakt is dat ook ieders
engagement moet ontbreken, zodat we terugglijden in een wereld waar het menselijk project en derhalve de
menselijke vrijheid verdwijnt.
Sartre heeft
de vrijheid nodig voor de verantwoordelijkheid en omgekeerd. De verantwoordelijkheid lijkt slechts
te functioneren tegenover de voor-zich, in elk geval niet tegenover de ander. Was dat wel zo, dan zou er
sprake zijn van een onderhorigheid en afhankelijkheid en daarmee zou juist de absolute vrijheid en dus ook
weer de verantwoordelijkheid zelf in het gedrang komen. Verantwoordelijkheid is dus niet iets waaruit de
plicht voortvloeit om zich te verantwoorden tegenover de ander maar alleen de wijze waarop de vrijheid
zichzelf ervaart: ik maak de keuze, het is mijn wil, ik ben verantwoordelijk voor wat er plaatsgrijpt.
Mijn verantwoordelijkheid is geen fataal gevolg van een situatie of zo, zij vloeit voort uit mijn vrijheid.
De verantwoordelijkheid houdt uiteraard ook in dat de mens een bepaalde macht heeft over het gebeuren.
Hij kan iets tot stand brengen, een oorlog, leed voor de ander door sadisme enzovoort. De wereldgeschiedenis
speelt zich af door zijn vrije keuzes.
Om eerlijk te zijn: ik mag mezelf natuurlijk niet beschouwen als iemand die zich kan mengen in een discussie
over de betekenis van de filosoof Sartre. Hele bladzijden die ik van hem lees kan ik zelfs eenvoudig niet volgen.
De grootste moeilijkheden ontstaan door dat Niet van hem, waaraan hij de schijn wekt op een of andere manier
een realiteit toe te kennen. En niet iets dat als een leemte ontstaat door ons denken, maar iets werkelijks
dat niettemin geen voorwerp lijkt te kunnen zijn van een ontologische karakterisering.
Iets wat is, maar wat niet waargenomen kan worden en dus niets is. Daar kan ik niet bij en de conclusie moet zijn dat
ik eenvoudig niet gekwalificeerd ben om deel te nemen aan de discussie. Maar - denk ik dan - ik ben toch zeker
niet de enige? En wat kan Sartre nou bereiken met zijn filosofie die zozeer aanleunt tegen de gedachte van de
macht van de vrije mens die de wereldgeschiedenis draagt, die verantwoordelijkheid draagt voor ieder onderdeel
van die geschiedenis, indien er toch hele massa's van mensen moeten zijn aan wie veel van wat hij schrijft ontgaat?
Niet zijn tekst over Existentialisme is humanisme, want die staat als een huis en lijkt mij in staat
zelfs de massa's te inspireren. Het spreekt ook in de toon van een inspirator die de massa's kan bereiken.
Zij het ook dat ik een beetje denk aan een volksmenner, eerder dan aan een wijsgeer. Maar ik zal met
die gedachte ook wel de verkeerde lezer zijn. Kwade trouw, hufter?
Dat voor Sartre alles uiteindelijk gericht is op de ontwikkeling van een filosofie van de moraal lijkt er
volgens mij op te wijzen dat het hem er eerder om begonnen is waar het met de wereld heen moet dan om de vraag naar
de waarheid. Hij is aan die finale problemen evenwel nooit toegekomen. Mijn idee daarover - maar nogmaals: ik
moet me eigenlijk schamen dat ik zoiets durf zeggen, want de nodige kwalificatie daarvoor ontbreekt - is dat
vrijheid en moraliteit niet samen kunnen gaan. Wie de vrijheid zonder enige restrictie voorop plaatst en zelfs
stelt dat mensen niet anders kunnen doen dan het goede, dat vrijheid dus gewoon identiek is aan moraliteit,
maakt het zichzelf eenvoudig onmogelijk een afsluitende studie over de moraliteit toe te voegen aan zijn
oeuvre over de vrijheid. En iedereen, ik denk: ook Sartre, zal beseffen dat dat de oplossing niet kan zijn.
Sartre loopt dus vast in een theoretisch probleem dat rechtstreeks voortvloeit uit zijn voorstellingen
van de vrijheid.
Jan van Bakel, 1 augustus 2002
janvanbakel.nl
Reactie? Bericht: jan.van.bakel@gmail.com.
Terug naar boven
