Neutraal, moreel, schoon

Terug naar hoofdmenu
Vorige Entr'acte
Volgende Entr'acte
Archief Entr'actes

Leni Riefenstahl is dood, NOVA doet zijn best om het mens nog even flink te laten weten dat ze niet deugde, en de NRC waagt zich in een hoofdartikel (11-09-'03) aan een aantal filosofische subtiliteiten ter bereiking van hetzelfde doel. Maar ja, de jaren 60-70 van de vorige eeuw zijn voorbij, vergaan en vergeten en nauwelijks iemand is nog op zijn hoede om niet zomaar iets waardevrij te noemen. Want wat schrijft de krant?

    Von Braun was niet beter dan Riefenstahl, maar de rakettechnologie die hij voor het verkeerde doel aanwendde was, anders dan de film, neutraal. De geallieerden hadden wel zelf de raketten kunnen uitvinden, maar niet de films van Riefenstahl kunnen maken. Zo kon Von Braun na de oorlog wel een nieuw hoofdstuk beginnen en Riefenstahl niet.
Daar val je toch bij in gepeins. Von Braun die iets minder erg is dan Riefenstahl, omdat de geallieerden wel zelf die raketten hadden kunnen uitvinden maar niet de films van Riefenstahl hadden kunnen maken? Het zal wel aan mij liggen, maar dat kan ik niet volgen. En hoe kun je nou een abstractie als rakettechnologie in één adem noemen naast concrete dingen als films? Maar eerst dit: ik denk dat iets neutraal genoemd moet worden als je daar alle kanten mee op kunt. Waardevrij zou je kunnen zeggen. Kun je er niet alle kanten mee op, dan is het in richting bepaald en dus niet neutraal meer. Neutraal is immers onzijdig. Rakettechnologie is neutraal maar film niet. Als rakettechnologie neutraal is, dan zijn raketten het ook. Als raketten niet neutraal zijn - je kunt er niet alle kanten mee op, niet de kwade maar wel de goede of andersom - dan geldt dat natuurlijk ook voor de rakettechnologie, want iets dat niet waardevrij is deelt die eigenschap noodzakelijk met zijn oorzaak, in dit geval de rakettechnologie. Zijn raketten wel neutraal? Kun je daar alle kanten mee op? Ik maak geen grapje, hoor. Ik bedoel - want het gaat natuurlijk om moraal - kun je daar zowel iets goeds als iets slechts mee doen? Nou, je weet het maar nooit. Als je ze gebruikt om een gevaarlijke aardscheerder mee te vernietigen als die de aarde dreigt te treffen, dan is dat nog zo verkeerd niet, zou ik denken. En als je een volk hebt dat zich bedreigd voelt en de oorlog alleen nog kan winnen door zulke dingen te gebruiken? Mag dat niet? Mag dat soms niet en in andere gevallen wel? Of gaat het de redactie van de NRC erom te suggereren dat raketten op zichzelf al niet neutraal zijn omdat je er alleen rampen mee kunt veroorzaken (en dan hebben ze niet aan die aardscheerders gedacht) en dat alleen de technologie die ervoor nodig is neutraal is? Dat moeten we verwerpen. Toch denk ik zo'n beetje, als ik die redactie lees, dat ze een rakket in handen van de geallieerden goed vindt en in handen van Hitler verkeerd. Want de geallieerden waren goed en Hitler was fout. Ja toch? En wat je dan over Von Braun moet denken, dat laat ik nou maar even rusten. Hij was immers niet beter dan Riefenstahl en daar moeten we het dus nog over hebben.

Riefenstahl was, volgens de redactie, zeer fout. Immers: de film is niet neutraal. Misschien heeft de redactie daar wel een punt: je kunt met de film niet alle kanten op, hij heeft een boodschap zus of een boodschap zo. Is die boodschap fout, dan is Riefenstahl fout. En die films deugden dus niet. Alzo. Nou is het wel zo dat andere mensen daar anders over oordelen maar de redactie zet zichzelf vast op een bepaalde interpretatie en dat mag ze. Als Riefenstahl nou later, net als Von Braun, voor de Amerikanen was gaan werken, dan had ze nog een kans gehad. Tenminste wat de filmtechnologie betreft. Er zijn goede en foute raketten, en de technologie is neutraal en zoiets moet ook gelden voor de film. En Riefenstahl heeft dus gewoon te weinig films gemaakt. Anders had de redactie over haar vandaag misschien net zoiets kunnen schrijven als over Von Braun.

Laten we de laatste volzin van het artikel een bezien:

    Riefenstahls oude films laten vooral zien dat schoonheid immoreel kan zijn. Ze had een grote artistieke gave, maar dat was geen vrijbrief voor het verheerlijken van de nazi's.
Hier dus een geheel nieuw motief: schoonheid. Het zou moeten gaan om eigenschappen van de film, maar hier gaat het niet meer over films maar plotseling over schoonheid, de zeer algemene abstractie "schoonheid zelve zoals zij is". En deze dragende de eigenschap der immoraliteit. Je zou nog kunnen twisten over de vraag of iets wat immoreel is toch schoon zou kunnen zijn, maar de abstracte schoonheid kan toch per definitie niet de eigenschap "immoreel" dragen? Wat schoonheid is weet de redactie natuurlijk net zo min als u of ik, ook al koppelt ze die vrolijkweg vast aan een artistieke gave. Deze laatste, zegt ze, is geen vrijbrief voor het verheerlijken van de nazi's. Allicht niet, want daar bestaat geen enkele vrijbrief voor. Maar de vraag of zij aan zulke verheerlijking schuldig is werd althans bij NOVA anders beantwoord dan door onze redactie. Maar komen we van die eventuele verheerlijking via die artistieke gaven direct ook bij de schoonheid terecht? Die daardoor in haar wezen immoreel wordt? Als Plato nou nog eens kon antwoorden. Je mag natuurlijk wel over moeilijke dingen praten, maar dat is geen vrijbrief voor onzin.

Jan van Bakel, 12 september 2003

janvanbakel.nl

Reactie? Bericht: jan.van.bakel@gmail.com.

Terug naar boven