Terug naar hoofdmenu
Vorige Entr'acte
Volgende Entr'acte
Archief Entr'actes
Dingen die je niet ergens uit kunt afleiden moet je een keer gehoord hebben om ze te kunnen weten.
Voor het laatste is het geheugen nodig maar voor het eerste het verstand. De auteur van Van Dale
heeft natuurlijk niet tot taak uit te leggen hoe in het Zuidnederlands "van geen tel zijn"
kan worden gezegd voor 'geen waardering genieten' en hij volstaat daarom met de simpele
vermelding van dat feit. Toch valt er wel iets als inzicht op te bouwen als je erover
nadenkt.
Een van de grootste problemen voor het begrip omtrent de wereld is de bespreekbaarheid.
Bespreekbaarheid heeft als presumptie en noodzakelijke voorwaarde de categorisering,
dat wil zeggen de bepaling van enig theoretisch aspect van waaruit gezien bepaalde
zaken of verschijnselen identiek zijn, zodat ze samen tot dezelfde categorie behoren.
Dat een verschil van categorie beslissend is ligt
besloten - en drukt zich uit - in de basale wijsheid dat je geen appels bij peren kunt optellen.
Of ze zelfs maar kunt vergelijken. Dingen moeten in bepaald opzicht overeenkomen - dat is: tot
één en dezelfde categorie behoren - om ze met elkaar te kunnen vergelijken.
Twee appels plus drie peren levert vijf vruchten en dan praat je over een andere categorie.
Vergelijken is dus aanwijzen (of ervaren) in hoeverre twee dingen die met elkaar
overeenkomen - dat is: tot één categorie behoren - toch daarbinnen al of niet van elkaar
verschillen. De theoretische moeilijkheid blijft echter dat het inzicht dat twee
dingen van dezelfde aard zijn, d.w.z. tot dezelfde categorie behoren, pas tot
stand gekomen kan zijn door de vergelijking van iets met iets anders en dat er dus iets is
dat zichzelf al vooronderstelt: de categorie.
Het is beter om op die basale problematiek niet in te gaan, want dan haal je de hele
Immanuel Kant overhoop, die niet anders kon dan stellen dat de categorieën a priori
zijn: ze bestaan voor ons vóórdat we beginnen te denken. Daarmee zijn we van het probleem af.
Maar wat binnen de filosofie al te weinig aandacht heeft gekregen is het feit dat de
categorievorming binnen de verschijnselen zich niet afspeelt in de wereld maar in de
taal en dat zij zich dus manifesteert in bespreekbaarheid.
En dat dat hetzelfde is als telbaarheid. Natuurlijk is telbaarheid een (talige!) eigenschap
van de concreta alleen, maar dat is geen theoretische beperking, omdat alles wat wij
abstract noemen geen deel uitmaakt van de echte wereld maar uitsluitend van de wereld-in-ons-hoofd.
Etymologische reflectie en analyse kan ons inzicht in de oorspronkelijke identiteit
van bespreek- en telbaarheid verdiepen.
Eén blik in Jan de Vries (Nederlands Etymologisch Woordenboek, 1971)
maakt duidelijk dat we het woord "tellen" in de eerste plaats moeten associëren
met begrippen
die het duidelijkst bewaard zijn in het woord taal. Denk aan "vertellen".
In het duits heeft "Zahl", etymologisch identiek met ons "taal", reeds geheel
en al een betekenis in de rekenkundige sfeer, maar "erzählen" is in de taal-sfeer
achtergebleven, net zoals bij ons "vertellen".
Ook in romaanse talen is duidelijk te zien dat er zulke etymologisch-semantische
verbanden van tellen en praten bestaan; zie spa. "contar", tellen, vertellen,
it. "contare", tellen, vertellen. Bij het frans zou ik denken aan "compter" tellen,
naast "raconter" vertellen, maar dat kan ik hier achter mijn tafel niet natrekken.
Anders en concluderend gezegd:
de betekenissferen van bespreekbaarheid en telbaarheid liepen oorspronkelijk ineen en
veronderstelden elkaar. De recentere toestanden in het taalgebruik, die een losweking van elkaar
behelzen van de tel- en de praatbetekenissen, zijn dus in de zuidelijke dialecten
meer conservatief dan in het Nederlands.
Zo stel ik vast dat iets "van geen tel" genoemd wordt wanneer het
onbeduidend, onnoembaar en onbespreekbaar is. En hetzelfde lijkt de oorspronkelijke
achtergrond van de uitdrukking: "Nee, dat telt niet".
Als u zegt "Dat wist ik allang!" dan kunt u gelijk hebben, maar dan wist u
meer dan ik.
Jan van Bakel, 9 juli 2007
janvanbakel.nl
Reactie? Bericht: jan.van.bakel@gmail.com.
Terug naar boven
